In die tagtigs was ek student op Stellenbosch. Pa had nie ‘n kar nie, en ek moes dikwels die spoorwegbus gebruik om vakansies of langnaweke terug by die huis op Laaiplek te kom.
Watter belewenis was dit nie… en memories.
Dit was eers omtrent 2 ure se ry met die trein van Stellenbosch af Kaap toe. Op Kaapstad-stasie vroeg genoeg wees om ‘n buskaartjie te kon kry… en van ‘n tiekieboks te bel (daar was rye van hulle teen die mure in die stasie) – om te laat weet ek kom. So dit moes gewees het seker so eenuur se kant uit Stellenbosch vertrek… nege-uur die aand op Laaiplek.
Dit was ‘n ander wêreld – daardie tyd.
Ou Japie was die kondukteur… kort, maar stewig gebou… rooierige hare… sproete… effe bles… Altyd kortbroek gedra aan diens… kort spoorwegbroek… met natuurlik die kort vaal spoorwegbus-jas bo-oor. Hy’t daar in Velddrif duskant die skool gewoon…. sy tannie-hulle het gebly in “Sattuglind” (Sutherland).
Latere jare, na sy aftrede, het mens hom soms in die dorp gesien met sy dikwielfiets oppad winkel toe of so.
Die busbestuurder – Japie se kaptein – was so ‘n skraal, skerp, blondekop-mannetjie. Met ‘n bruin kos-koffertjie, ‘n liter glasbottel Coke en sy vaal jas en lang sokkies wat nooit afsak nie. ‘n Regte, egte langpad-busbestuurder soos in die ou dae:
Verantwoordelik.
Stiptelik.
Streng.
Korrek.
Ernstig.
Hy’t daai bus met ‘n ysterhand regeer.
Ek onthou: eenkeer was daar ‘n jong dame op die bus met ‘n kaartjie van Kaapstad tot Langebaanweg. Op Hopefield – die laaste stop voor Langebaanweg – het haar mense opgedaag – as ‘n verrassing – om haar vroeër op te tel… dat sy die laaste ent Langebaanweg toe saam met hulle in die kar kan ry.
Busbestuurder het botweg geweier om die dame te laat afklim of dat Japie haar bagasie mag uithaal…. later het die gedoente ‘n redelike rusie afgegee…. maar kaptein het vasgestaan: sy passasier het ‘n kaartjie tot in Langebaanweg en dis sy plig om haar af te laai in Langebaanweg en NIE voor dit nie!
Dit het daai mense gekos terugry met hulle kar… en die dametjie dikbek verder saamry op die bus.
(Jare later het die spoorwegbus natuurlik verdwyn… en daarmee saam die dissipline… en betroubare vervoerdiens wat die Weskusmense gehad het Kaap toe en terug.
Ek’t op ‘n stadium gehoor die blonde bestuurder het in Vredenburg gaan werk… een van die plaaslike tipe Golden Arrow-busse tussen Saldanha-Vredenburg of so. In die laat negentigs was daar ‘n kort beriggie in die Weslander toe hy in ‘n bus doodgeskiet is.)
Nietemin – ek sal nie kan tel hoeveel kere daai bus met sy bemanning van twee my Vrydag-aande oorkant Laaiplek polisiestasie afgelaai het nie.
Na ‘n epiese tog van vyf ure vanaf die stad.
Werklik elke keer ‘n grootse ervaring vanaf stiptelik 16:00 se vertrek uit Kaapstad-stasie (die onderkant)… dan boontoe op die stasie se dek om die volk op te tel… altyd ‘n lewendige stopplek – iemand wat hom vererg vir iemand oor verkeerde kleingeld. Of iemand wat vir iemand te veel jare laas gesien het en eers wit-tand moet groet en gesels terwyl Japie die sleepwa wil sluit maar die bagasie kom nog. Ja – die mense is uitbundig – want dis langnaweek, die bus idle so mooi soos hy gereed staan, en ons gaan mos huistoe!
Dan tree-vir-tree die Vrydagmiddag spitsverkeer op die N1… afrit Pêêrre-eiland… dan die Weskus-pad wat begin oopmaak… later rigting Atlantis – kort stop … dan Mamre (nog mense optel) … minder verkeer… dan Darling (nog mense… regte mense) … by nog gehuggies stop,… sandpad….moeg gereis al… minder ander voertuie op hierdie pad…. en die son sit nou al laer.
Radio Goeie Hoop op blonde-man se FM’pie wat langs die stuurwiel hang word nou aangesit… later regte egte Weskus-sandpad…. dat die bus soos ‘n wafferse skuit daai sand soos deinings trotseer… die bestuurder se seat suspension hom laat styg en daal… styg en daal… Sand-myl na sand-myl. Plaas-naambordjies wat een na die ander verbygly: Jan Zwarts Vallei… Knorhaansrug…Vygekraal… Volstruisfontein… Waar sou die blonde man se gedagtes nou wees…?
Terwyl die volk agter die skeidingsmuur kuier – hard kuier – want dis mos Vrydag… en die blankes hier voor gesels en eiers en pies eet…. en die sleepwa agter met ‘n gesig vol sand eensaam kreun van die vrag, maar aanhou saamkom. Soms by posbome stop waar Japie met leer-possakke afspring in die dik stofwolk …. soms ‘n enkeling by ‘n stasie-boom optel…. terwyl die son links ver, doer ver…. oor Agterbaai begin sak.
Met elke wegtrek of spoed-verandering wikkel kaptein die kort gear-lever met die koeëlronde knop skuins voor links van hom (op die dash). Hy shift hom net met twee vingers, baie easy (geen clutch mos), en dan sak die bus se neus so effe terwyl die engine heuning-glad sy tune bietjie lig… en dan weer ‘n lae brul soos die bus se agterwiele weer vastrap en vet gee in die nuwe gear.
Terwyl almal in die bus se bolywe subtiel saam met die gerusstellende ratwisseling beweeg – vorentoe en dan weer terug – en almal selftevrede na voor deur die groot windscreen staar… want netnou… later…. doem elkeen se tuisdorp daarin op.
Pragtig.
En dan vroegaand… uiteindelik weer teerpad kry… links na Hopefield… die bus se bande vreemd stil na die ure se grondpad. Inswaai by die dorp: ‘n groot stop by die kafee in Hopefield… vir omtrent ‘n halfuur.
Bietjie later… al donker … met die bus se massiewe ligte wat die pad tot doer ver ligmaak… aanstryk verder… later Langebaanweg… dan ‘n swierige S-draai terug na die stil grootpad vol haas- en bok-oë wat blink …. Elke kar wat verbykom (daar was min daai tyd) ‘n besprekingspunt tussen Japie en sy kaptein – hulle gesigte nou net effe sigbaar in die flou kajuitliggies: wie was dit… waarheen gaan hy dan nou…lewe sy ma nog….
En dan… terug op die Weskuspad… die R27… verder noord… bus basies leeg nou… stil… oor die Kop…. Velddrif se liggies wat oopmaak in die verte… dis nou al halfnege… en die lug begin anders ruik… Weskus-reuk….. skoenlappers raak los in mens se binneste.
Oor die brug…. dit raas by Kiewiet se bar … regs… verby Smit-broers… links net na die skool… ry om die blok… hoot vir Japie se mense by die huis… want Japie kom nou-nou! Daai bus se hooter word verseker die hele Velddrif vol gehoor… almal wat wil weet, weet dis nou skuins voor nege Vrydagaand!
Ek’s die laaste passasier. Laaiplek toe. Dik mis al by tôt-heuwel af… Laaiplek is weggesteek… die pad doodstil. By die bankhuis grawe ek my sak onder die sitplek uit, want afklim is NOU – die twee manne daar voor wil klaarkry.
Die bus maak ‘n wye omdraai voor die stil polisiestasie…. stop op die oop stuk wit-skulpie-grond (daar waar Pep deesdae is)… ek gryp my rugsak… spring met styf-gesitte bene af met die trappe… besef weer hoe hoog die bus is… die twee groet my met ‘n lang “Gaaaiiit!“…. en die bus trek weg met sy kenmerkende klank… verdwyn in die mis terug Velddrif toe…. later hoor mens hom… maar sien nie die rooi agterliggies meer nie… ‘n leë, moeë bus met twee stug-moeg mense op.
Stap nou in Jameson-straat af – met sy oranje straatligte wat vergeefs die mis probeer weghou – Stephanstraat toe… nege-uur… niemand in sig.
Is oom Jannie se venster nog oop?…. Mmmm.. ja…. Maar die bar-counter lyk al leeg.
Kan nie deur die mis sien of die fabriek se lang skoorsteen dalk ‘n rokie stoot nie… maar mens hoor die kenmerkende masjienerie-dreun: die canning loop!
Nice memories ….
